Viêm đường tiết niệu hay đúng hơn là nhiễm khuẩn khuẩn đường tiết niệu là một trong những bệnh nhiễm khuẩn phổ biến nhất trên toàn cầu, ảnh hưởng đến hàng triệu người mỗi năm. Bệnh thường gặp hơn ở phụ nữ nguyên do cấu trúc giải phẫu dễ bị nhiễm khuẩn. Tuy vậy, viêm đường tiết niệu là bệnh lý không phân biệt giới tính hay tuổi tác. Nam giới, người lớn tuổi, và ngay cả cả trẻ em đều có thể mắc bệnh, và khi mắc phải, tình trạng của họ thường phức tạp và có nhiều biến chứng hơn. Việc xem nhẹ hoặc mặc định gán mác “bệnh phụ nữ” có thể khiến nam giới ngại ngùng không đi khám, hoặc khiến người nhà bỏ qua những dấu hiệu cảnh báo sớm ở người lớn tuổi, dẫn đến chậm trễ trong việc chẩn đoán và điều trị.
Hệ tiết niệu của bạn trong như thế nào?
Bạn có thể hình dung hệ thống tiết niệu như một nhà máy xử lý nước của cơ thể. Các cơ quan của hệ thống này bao gồm bốn bộ phận chính:
- Thận: Hai “nhà máy lọc máu” làm việc không ngừng nghỉ để loại bỏ chất thải và nước dư thừa để tạo ra nước tiểu.
- Niệu quản: Hai “đường ống” dẫn nước tiểu từ trên thận xuống lưu trữ trong bàng quang, chúng chỉ dẫn nước tiểu đi xuống một chiều duy nhất.
- Bàng quang: Tương tự như một “bể chứa” có khả năng co giãn, chứa đựng nước tiểu cho đến khi bạn sẵn sàng đi vệ sinh.
- Niệu đạo: “Ống thoát nước” cuối cùng, đưa nước tiểu ra khỏi cơ thể.
Ở người khoẻ mạnh bình thường, toàn bộ hệ thống này, chỉ trừ phần cuối của niệu đạo (vị trí gần lỗ niệu đạo mở ra môi trường bên ngoài), là một “hệ thống dẫn nước” hoàn toàn không có vi khuẩn (vô trùng).
Viêm đường tiết niệu là gì?
Viêm đường tiết niệu xảy ra khi vi sinh vật, chủ yếu là vi khuẩn, xâm nhập và phát triển trong hệ thống vô trùng này. Kẻ thù chính trong hầu hết các trường hợp là vi khuẩn Escherichia coli (E. coli). Đây là loại vi khuẩn sống cộng sinh một cách vô hại trong đường ruột của chúng ta, nhưng khi chúng “nhầm đường lạc lối” và xâm nhập vào niệu đạo, gây nên tình trạng nhiễm khuẩn ngược dòng vào bàng quang lên thận, chúng sẽ gây bệnh gọi là tình trạng nhiễm khuẩn đường tiết niệu.
Viêm đường tiết niệu được phân loại như thế nào?
Điều này hết sức quan trọng, vì nó quyết định mức độ nghiêm trọng và tính cấp bách của việc điều trị và đưa ra thái độ xử trí của bác sĩ đối với từng bệnh nhân.
Viêm đường tiết niệu dưới: là dạng bệnh phổ biến nhất, tác động đến bàng quang (viêm bàng quang) và niệu đạo (viêm niệu đạo). Gây ra các triệu chứng đường tiểu dưới khó chịu, nhưng nếu được phát hiện sớm và điều trị kịp thời thường không nguy hiểm. Tuy nhiên, chậm trễ điều trị thì đây chính là cửa ngõ có thể dẫn đến nhiễm trùng nặng hơn.
Viêm đường tiết niệu trên: là tình trạng nghiêm trọng hơn rất nhiều. Tình trạng này xảy ra khi vi khuẩn từ bàng quang di chuyển ngược dòng theo niệu quản lên tấn công vào hệ thống bài xuất ở thận, gây nên tình trạng viêm thận bể thận, áp xe thận, viêm quanh thận. Tình trạng này có thể gây tổn thương thận vĩnh viễn và có thể có các biến chứng toàn thân nguy hiểm, đe doạ tính mạng.
Những ai là người dễ mắc bệnh?
Mặc dù ai cũng có thể bị viêm đường tiết niệu, một số nhóm người có nguy cơ cao hơn hẳn do các yếu tố về giải phẫu, sinh lý và bệnh lý.
Phụ nữ: Phụ nữ có nguy cơ mắc cao hơn nam giới gấp nhiều lần. Nguyên nhân chính nằm ở cấu trúc giải phẫu: niệu đạo của phụ nữ ngắn hơn đáng kể và nằm rất gần với hậu môn, tạo điều kiện thuận lợi cho vi khuẩn E. coli di chuyển từ đường ruột sang đường tiểu. Các thay đổi nội tiết tố trong chu kỳ kinh nguyệt, khi mang thai, và đặc biệt là giai đoạn mãn kinh (khi nồng độ estrogen suy giảm) cũng làm thay đổi môi trường âm đạo và niệu đạo, khiến vi khuẩn dễ phát triển hơn.
Nam giới: Do có niệu đạo dài hơn nên nhiễm khuẩn đường tiết niệu ở nam giới ít phổ biến hơn. Tuy nhiên, khi nam giới mặc bệnh thì được coi là “nhiễm khuẩn phức tạp”. bởi tình trạng này thường là dấu hiệu của một vấn đề tiềm ẩn khác, nghiêm trọng hơn, chẳng hạn như phì đại tuyến tiền liệt, sỏi tiết niệu gây tắc nghẽn, hoặc các bất thường về cấu trúc đường tiểu, các bệnh lây qua đường tình dục…
Người lớn tuổi: với hệ miễn dịch suy yếu, cơ bàng quang yếu đi dẫn đến tiểu không hết, và sự gia tăng của các bệnh nền như tiểu đường nên người cao tuổi cũng dễ bị nhiễm khuẩn đường tiết niệu. Việc mang trên người các ống thông tiểu ở nhóm bệnh nhân này cũng là một yếu tố làm dễ gây nên tình trạng nhiễm khuẩn đường tiết niệu.
Ngoài ra còn nhiều yếu tố khác:
- Hoạt động tình dục: Có thể đẩy vi khuẩn vào niệu đạo, đặc biệt ở phụ nữ.
- Bệnh tiểu đường: đường glucose trong nước tiểu là môi trường lý tưởng cho vi khuẩn sinh sôi.
- Sỏi đường tiết niệu: Sỏi có thể gây tắc nghẽn chặn dòng chảy của nước tiểu, tạo ra “ao tù nước đọng” giúp cho vi khuẩn dễ dàng sinh sôi phát triển.
- Đặt ống thông tiểu: là nguyên nhân hàng đầu gây nhiễm khuẩn đường tiết niệu trong môi trường bệnh viện.
Hãy “lắng nghe” cơ thể bạn đang nói gì?
Cơ thể chúng ta rất nhanh nhạy, mỗi khi có nhiễm trùng, nó sẽ phát ra những tín hiệu cảnh báo. Điều quan trọng là chúng ta cần biết cách “lắng nghe” và “thấu hiểu” được những tín hiệu này.
Triệu chứng kinh điển của nhiễm khuẩn đường tiết niệu dưới.
Phổ biến nhất là bệnh lý viêm bàng quang ở phụ nữ.
- Tiểu buốt: cảm giác nóng rát, hoặc đau mỗi khi đi tiểu, là triệu chứng đầu tiên và rõ ràng nhất.
- Tiểu rắt, tiểu lắt nhắt: cảm giác muốn đi tiểu liên tục, thường xuyên hơn bình thường rất nhiều, dù mỗi lần chỉ ra được một lượng nước tiểu rất ít.
- Tiểu gấp: cảm giác buồn tiểu đột ngột, dữ dội, khó có thể kiềm chế, khiến bạn phải vội vã tìm nhà vệ sinh ngay lập tức.
- Đau vùng bụng dưới hoặc vùng chậu: cảm giác tức, nặng, hoặc đau âm ỉ ở vùng bụng dưới hoặc vùng tầng sinh môn.
- Thay đổi màu sắc và mùi của nước tiểu: nước tiểu có thể trở nên đục, sẫm màu, có mùi hôi nồng khó chịu, hoặc thậm chí có lẫn máu.
Những triệu chứng có thể gặp khác
Ở một vài bệnh nhân đôi lúc các dấu hiệu có thể rất mơ hồ và dễ bị bỏ qua.
- Ở nam giới: nam giới có thể cảm thấy đau ở vùng trực tràng hoặc tầng sinh môn (vùng giữa bìu và hậu môn) đây có thể là dấu hiệu cho thấy nhiễm trùng đã lan sang tuyến tiền liệt ( bệnh lý viêm tuyến tiền liệt).
- Ở người lớn tuổi: bệnh nhân lớn tuổi có thể không hề có các triệu chứng tiểu buốt, tiểu rắt như trên mà có thể có các rối loạn thói quen đi tiểu không rõ ràng.
- Ở trẻ em: cần cảnh giác nhiễm khuẩn đường tiết niệu nếu trẻ có các dấu hiệu như sốt cao không rõ nguyên nhân, quấy khóc, cáu kỉnh bất thường, bú kém, nôn mửa. Ở trẻ lớn hơn đã biết đi vệ sinh, một dấu hiệu cảnh báo có thể là tình trạng đái dầm trở lại sau một thời gian đã kiểm soát được.
Vậy khi nào bạn cần gặp Bác sĩ?
Dựa vào các triệu chứng, chúng ta có thể phân loại mức độ khẩn cấp và biết chính xác mình cần làm gì trong từng tình huống.
“BÁO ĐỘNG ĐỎ” – Gọi ngay cấp cứu hoặc đi khám bệnh ngay lập tức
Nếu bạn hoặc người thân có bất kỳ triệu chứng nào dưới đây, đây là dấu hiệu cho thấy nhiễm trùng có thể đã lan lên hệ thống đài bể thận hoặc vào máu (tình trạng nhiễm khuẩn huyết). Đừng chần chừ, hãy đến phòng cấp cứu của bệnh viện gần nhất hoặc gọi ngay 115.
- Sốt cao (thường trên 38.5°C) kèm theo ớn lạnh, run rẩy: Đây là dấu hiệu rõ ràng cho thấy nhiễm trùng đã không còn khu trú ở bàng quang mà đã lan ra toàn thân.
- Đau dữ dội ở vùng hông, lưng, hoặc một bên sườn: Đây là triệu chứng kinh điển của viêm thận-bể thận. Cơn đau có thể âm ỉ hoặc quặn thắt.
- Buồn nôn và nôn: Khi nhiễm trùng trở nên nghiêm trọng, nó có thể gây ra các triệu chứng toàn thân như rối loạn tiêu hóa.
- Lú lẫn, chóng mặt, hoặc thay đổi tri giác đột ngột: Đây là dấu hiệu cực kỳ nguy hiểm của nhiễm trùng huyết (urosepsis), đặc biệt ở người lớn tuổi.
- Không thể đi tiểu được: Tình trạng bí tiểu hoàn toàn có thể là dấu hiệu của một sự tắc nghẽn nghiêm trọng, đây là một cấp cứu trong chuyên khoa tiết niệu.
“CẢNH BÁO” – Kế hoạch và đặt lịch hẹn với bác sĩ tiết niệu sớm
Nếu bạn không có các triệu chứng “báo động đỏ” như trên nhưng lại gặp phải những dấu hiệu dưới đây, bạn nên đặt lịch hẹn với bác sĩ tiết niệu càng sớm càng tốt.
- Các triệu chứng kinh điển của viêm bàng quang (tiểu buốt, tiểu rắt, tiểu gấp) kéo dài hơn 24 giờ và không có dấu hiệu thuyên giảm.
- Nhìn thấy máu trong nước tiểu, dù chỉ một lần và không kèm theo các triệu chứng “báo động đỏ” khác. Tiểu máu luôn cần được bác sĩ thăm khám và đánh giá.
- Các triệu chứng không cải thiện hoặc trở nên tệ hơn sau 2 ngày bạn tự chăm sóc ban đầu (ví dụ như uống nhiều nước, dùng các thuốc bổ sung…).
Các trường hợp cần gặp bác sĩ để được thăm khám ngay cả khi triệu chứng nhẹ
- Khi bạn đang mang thai: Nhiễm khuẩn đường tiết niệu trong thai kỳ nếu không được điều trị có thể dẫn đến những biến chứng nguy hiểm cho cả mẹ và bé, bao gồm nhiễm khuẩn nặng lên cho mẹ, trẻ sinh non và trẻ sơ sinh nhẹ cân.
- Khi bạn là nam giới: thường là dấu hiệu của một vấn đề liên quan bất thường ở hệ tiết niệu hoặc bệnh lây qua đường tinh dục.
- Khi các triệu chứng xuất hiện ở trẻ em hoặc người cao tuổi: nhóm bệnh nguy cơ biến chứng nặng và các biểu hiện bệnh thường không rõ ràng, hai nhóm tuổi này luôn cần được bác sĩ đánh giá cẩn thận.
- Khi bạn bị tiểu đường, bệnh thận, hoặc có hệ miễn dịch suy yếu (do HIV/AIDS, hóa trị ung thư, dùng thuốc ức chế miễn dịch…): Những bệnh nền này làm giảm khả năng chống chọi với nhiễm trùng của cơ thể và làm tăng nguy cơ diễn tiến nặng.
- Khi bạn bị viêm đường tiết niệu tái phát: Được định nghĩa là có từ 2 đợt nhiễm trùng trở lên trong 6 tháng, hoặc từ 3 đợt trở lên trong một năm. Tình trạng này đòi hỏi một cuộc điều tra sâu hơn để tìm ra nguyên nhân gốc rễ và có chiến lược phòng ngừa lâu dài.
Bạn nên chần chừ và có nên tự điều trị hay không?
Trong thời đại thông tin, nhiều người có xu hướng tự tìm hiểu và mua thuốc điều trị, đây là một hành động cực kỳ nguy hiểm với những hậu quả khôn lường.
- Nhiễm trùng ở thận: Nếu không được điều trị bằng kháng sinh phù hợp, vi khuẩn ở bàng quang sẽ tiếp tục sinh sôi và có thể di chuyển ngược lên thận. Nhiễm trùng thận không chỉ gây các triệu chứng dữ dội mà còn có thể để lại di chứng vĩnh viễn trên mô thận, làm suy giảm chức năng thận về lâu dài.
- Nhiễm trùng huyết: đây là biến chứng đáng sợ nhất. Khi vi khuẩn từ thận xâm nhập vào máu, chúng sẽ gây ra một phản ứng viêm toàn thân dữ dội. Tình trạng này có thể nhanh chóng dẫn đến sốc nhiễm trùng, tụt huyết áp, suy đa cơ quan (thận, gan, phổi, tim…) và có tỷ lệ tử vong cao.
- Vấn đề kháng kháng sinh: Đây là một cuộc khủng hoảng y tế công cộng toàn cầu. Khi bạn tự ý dùng kháng sinh không đúng loại, không đủ liều, hoặc ngưng thuốc ngay khi cảm thấy đỡ, bạn đang vô tình “huấn luyện” cho vi khuẩn. Những con vi khuẩn yếu sẽ chết, nhưng những con mạnh nhất, kháng thuốc nhất sẽ sống sót, nhân lên và tạo ra một thế hệ “siêu vi khuẩn” mới. Lần sau, khi bạn hoặc ai đó trong cộng đồng bị nhiễm chủng vi khuẩn này, các loại kháng sinh thông thường sẽ không còn tác dụng, khiến việc điều trị trở nên vô cùng khó khăn và tốn kém. Hành động của bạn có thể góp phần tạo ra mối nguy cho cả xã hội.
- Bỏ sót các chẩn đoán quan trọng khác: Các triệu chứng của nhiễm khuẩn đường tiết niệu có thể rất giống với các bệnh lý khác như sỏi tiết niệu, hoặc thậm chí là ung thư bàng quang. Chỉ có bác sĩ mới có thể thực hiện các xét nghiệm cần thiết để đưa ra chẩn đoán chính xác.
Điều gì diễn ra tại phòng khám của bác sĩ tiết niệu?
Khi bạn có một cái nhìn tổng quan quy trình thăm khám sẽ giúp bạn bớt lo lắng và chuẩn bị tốt hơn. Khi đến gặp bác sĩ, đây là những gì thường diễn ra:
- Hỏi bệnh và thăm khám: Bác sĩ sẽ hỏi chi tiết về các triệu chứng bạn đang gặp phải, tiền sử bệnh tật của bạn, các loại thuốc bạn đang dùng, và có thể hỏi về thói quen sinh hoạt, tình dục. Việc cung cấp thông tin trung thực và đầy đủ là rất quan trọng.
- Xét nghiệm nước tiểu: Bạn sẽ được yêu cầu lấy một mẫu nước tiểu. Mẫu này sẽ được phân tích nhanh chóng tại phòng xét nghiệm để tìm kiếm các dấu hiệu của nhiễm trùng, chẳng hạn như sự hiện diện của bạch cầu, hồng cầu và vi khuẩn.
- Nuôi cấy nước tiểu: Nếu tổng phân tích nước tiểu cho thấy có nhiễm trùng, bác sĩ thường sẽ gửi mẫu nước tiểu đi nuôi cấy. Quá trình này giúp xác định chính xác loại vi khuẩn nào đang gây bệnh và đồng thời thực hiện một “kháng sinh đồ”. Kháng sinh đồ sẽ cho biết loại kháng sinh nào nhạy cảm nhất (hiệu quả nhất) và loại nào bị kháng (không hiệu quả) với chủng vi khuẩn đó. Đây là cơ sở khoa học để bác sĩ kê đơn thuốc chính xác nhất cho bạn.
- Phương pháp điều trị: Điều trị chính cho viêm đường tiết niệu do vi khuẩn là kháng sinh. Bác sĩ sẽ kê đơn loại kháng sinh phù hợp dựa trên tình trạng của bạn và kết quả kháng sinh đồ (nếu có). Một điều tối quan trọng là bạn phải uống đủ liều và đủ ngày theo đúng toa bác sĩ, ngay cả khi các triệu chứng đã biến mất sau 1-2 ngày. Ngưng thuốc sớm là nguyên nhân chính dẫn đến thất bại điều trị và kháng kháng sinh. Bác sĩ cũng có thể kê thêm thuốc giảm đau, giảm co thắt bàng quang để giúp bạn dễ chịu hơn trong những ngày đầu.
Làm sao để phòng ngừa viêm đường tiết niệu hiệu quả?
Sau khi điều trị khỏi, việc áp dụng các biện pháp phòng ngừa để giúp bạn tránh tái phát nhiễm khuẩn đường tiết niệu
- Uống đủ nước: biện pháp phòng ngừa quan trọng và hiệu quả nhất. Uống nhiều nước (khoảng 2-2.5 lít mỗi ngày, tùy thuộc vào thể trạng và mức độ hoạt động) giúp làm loãng nước tiểu và “cuốn trôi” vi khuẩn ra khỏi đường tiết niệu trước khi chúng kịp gây nhiễm trùng.
- Vệ sinh đúng cách: Đối với phụ nữ, luôn lau từ trước ra sau sau khi đi vệ sinh để ngăn vi khuẩn từ vùng hậu môn lan sang niệu đạo.
- Thói quen đi tiểu: Đừng nhịn tiểu. Hãy đi tiểu ngay khi có cảm giác mắc tiểu. Cố gắng làm rỗng bàng quang hoàn toàn mỗi lần đi vệ sinh. Đặc biệt, hãy tập thói quen đi tiểu ngay sau khi quan hệ tình dục để rửa trôi mọi vi khuẩn có thể đã xâm nhập vào niệu đạo.
- Tránh các sản phẩm gây kích ứng: Hạn chế sử dụng các loại xà phòng, dung dịch vệ sinh có chất tẩy rửa mạnh, sản phẩm thụt rửa âm đạo, hoặc các loại phấn thơm ở vùng sinh dục vì chúng có thể làm rối loạn hệ vi sinh vật có lợi và gây kích ứng.
- Lựa chọn trang phục: Ưu tiên mặc đồ lót bằng chất liệu cotton thoáng khí và quần áo rộng rãi. Tránh mặc quần quá chật hoặc các loại vải tổng hợp giữ ẩm, vì môi trường ẩm ướt là điều kiện lý tưởng cho vi khuẩn phát triển.
- Cân nhắc về sử dụng chế phẩm Probiotics và quả nam việt quất: Một số nghiên cứu cho thấy việc bổ sung probiotics (lợi khuẩn) hoặc các sản phẩm từ nam việt quất có thể giúp giảm nguy cơ tái phát nhiễm khuẩn đường tiết niệu ở một số phụ nữ. Tuy nhiên, chúng không phải là thuốc điều trị và bạn nên tham khảo ý kiến bác sĩ trước khi sử dụng.
Tóm lại
Viêm đường tiết niệu là một bệnh lý phổ biến, nhưng đừng bao giờ xem thường, bệnh có thể diễn tiến từ một sự rối loạn tiểu tiện nhỏ trở thành một tình trạng bệnh lý cần can thiệp khẩn cấp nếu bị bỏ qua hoặc nhân diện xử lý sai cách.
Hãy nhớ rằng, cơ thể bạn đang gửi tín hiệu. Lắng nghe nó. Đừng bao giờ ngần ngại khi thấy các triệu chứng như tiểu buốt, tiểu rắt. Và hãy hành động ngay lập tức nếu xuất hiện các dấu hiệu cảnh báo nguy hiểm như sốt cao, ớn lạnh, đau lưng hông, hay sự thay đổi tri giác đột ngột.
Đừng ngần ngại tìm đến sự tư vấn của bác sĩ, đây là một hành động thông minh và có trách nhiệm với sức khỏe của chính bận. Một cuộc thăm khám đơn giản có thể giúp bạn nhận được chẩn đoán chính xác, điều trị đúng thuốc, và quan trọng nhất là ngăn ngừa những biến chứng nghiêm trọng có thể xảy ra. Sức khỏe của bạn là vô giá, và việc chăm sóc nó đúng cách luôn là sự đầu tư xứng đáng nhất.